Farabi Kimdir – Həyatı və Fəaliyyəti
Abu Nasr al-Farabi, İslamın Qızıl Çağı’nın ən parlaq filosoflarından biri və Şərq fəlsəfəsinin öncüllərindən biridir. “İkinci Müəllim” (Aristoteldən sonra) kimi tanınan al-Farabi, fəlsəfə, məntiq, musiqi nəzəriyyəsi və siyasi fəlsəfə sahələrində böyük əsərlər yaratmışdır. Onun həyatı, bioqrafiyası, fəaliyyəti, karyerası və yaradıcılığı, həm dövrünün, həm də sonrakı dövrlərin düşüncə dünyasına təsir etmişdir .
Farabi kimdir
Həyatı və şəxsi məlumatları
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarkhan ibn Uzluğ, təxminən 870-ci ildə indiki Qazaxıstanın Farab (Otrar) şəhərində doğulmuşdur . Atası fars əsilli bir ordu komandiri olub və gənc Farabi yüksək intellektual mühitdə böyümüşdür.
Gənc yaşlarından o, İslam dünyasının böyük mərkəzlərində təhsil almış, xüsusilə Bağdad, Şam, Hələb və Kahire şəhərlərində fəaliyyət göstərmişdir .
Təhsil və şəxsi inkişafı
Al-Farabi fəlsəfəyə və elmlərə böyük maraq göstərmişdir. O, Yunan filosoflarının əsərlərini öyrənmiş və Aristotel, Platon kimi düşünürlərin fikirlərini İslam dünyasına uyğunlaşdırmışdır.
O, həmçinin ərəbcə, farsca və yunan dilində yüksək biliklərə malik idi və bu biliklər ona elm və fəlsəfə sahələrində dərin təhlillər aparmağa imkan vermişdir .
Karyerası və fəlsəfi fəaliyyəti
Al-Farabi fəlsəfə, məntiq və siyasi nəzəriyyələr sahəsində öndə gələn alimlərdən biri olmuşdur. Onun “İhsâü’l-Ülûm” əsəri dövrün elmlərini sistemləşdirmiş və onların bir-biri ilə əlaqələrini göstərmişdir ([Majid Fakhry, Al-Farabi: Founder of Islamic Neoplatonism, Routledge, 2002]).
Əsas fəlsəfi əsərləri
- İhsâü’l-Ülûm (Elm və Elmlərin Təsnifatı): Bütün elmlərin təsnifatı və əlaqələri haqqında sistemli bir işdir.
- Ara Ahl al-Madina al-Fadila (Erdəmli Şəhər): Ideal dövlətin və cəmiyyətin idarə olunmasının fəlsəfi əsaslarını izah edir.
- Kitab al-Musiqi al-Kabir (Böyük Musiqi Kitabı): Musiqi nəzəriyyəsi və alətləri haqqında fundamental əsərdir.
Bu əsərlər al-Farabi’nin yaradıcılığı və fəaliyyəti ilə bağlı dövrün elmi və fəlsəfi səviyyəsini göstərir.
Əsas nailiyyətləri və töhfələri
1. Fəlsəfi sistemin yaradılması
Al-Farabi, Aristotel və Platonun fikirlərini İslam dünyasına uyğunlaşdıraraq yeni fəlsəfi sistem yaratmışdır. O, fəlsəfə sahəsində “İkinci Müəllim” kimi tanınmışdır ([Seyyed Hossein Nasr, History of Islamic Philosophy, Routledge, 2006]).
2. Elm və elmlərin təsnifatı
İslam dünyasında elmlərin sistemləşdirilməsində əsas töhfəni vermişdir. Onun əsərləri, elmi metodologiyanın inkişafına böyük təsir göstərmişdir.
3. Musiqi nəzəriyyəsi
Al-Farabi musiqinin nəzəri əsaslarını ortaya qoymuş, ritm, harmoniya və alət quruluşlarını izah etmişdir. Bu, İslam və Qərb musiqi nəzəriyyəsinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.
4. Siyasi fəlsəfə
“Erdəmli Şəhər” əsərində, ideal dövlət və cəmiyyətin idarə olunması haqqında konsepsiyalar təqdim etmişdir. Bu əsər siyasi fəlsəfənin inkişafında həlledici əhəmiyyətə malikdir.
Yaradıcılığı və təsiri
Al-Farabi’nin yaradıcılığı yalnız fəlsəfə ilə məhdudlaşmır; o, məntiq, musiqi, fizika və sosiologiya sahələrində də əhəmiyyətli işlər görmüşdür. Onun təsiri:
- Avicenna (İbn Sina) və Averroes (İbn Rüşd) kimi filosoflar tərəfindən öyrənilmiş və genişləndirilmişdir.
- Maimonides və digər yəhudi filosofları da onun əsərlərindən ilham almışdır.
- Qərb dünyasında Alpharabius adı ilə tanınmışdır .
Müasir dövrdə əhəmiyyəti
Al-Farabi’nin fəlsəfi və siyasi düşüncələri müasir dövrdə də aktualdır. Onun ideal dövlət və cəmiyyət anlayışları, müasir siyasi fəlsəfənin inkişafında önəmli bir yer tutur.
Bundan əlavə, elmlərin təsnifatı sahəsindəki yanaşmaları, müasir elmi metodologiyanın əsaslarını təşkil edir. Onun əsərləri, həm akademik, həm də ictimai sahələrdə öyrənilir və tətbiq olunur .
