14 məsum kimdir? – Həyatı, fəaliyyəti və əhəmiyyəti
“14 məsum kimdir?” sualına qısa və aydın cavab belədir: “14 məsum” (Arapca: “arba‘ata `ashar al-masūm”) termini şiə İslam inancına görə günahsız, pak, səhv və günah işləməkdən uzaq tutulmuş on dörd şəxsi ifadə edir — yəni Peyğəmbər Muhəmməd (s), onun kızı Fatimə (ə) və on iki İmam.
Bu “14 məsum” anlayışı şiə teologiyası və əqidə sistemində əsas yerlərdən birini tutur. Onlar həm dini rəhbərlər, həm də insanlara örnək olan fiqurlardır. Bu məqalədə biz “14 məsum kimdir” sualına cavab verərkən, onların həyatı, bioqrafiyası, fəaliyyəti, əhəmiyyəti, karyerası (ruhani və dini rəhbərlik baxımından), yaradıcılığı (ilahiyyat, hədis, təfsir yönündə), təsiri və mirası üzərində geniş dayanacağıq.
14 mesum kimdir
1. “14 məsum” anlayışı — mənası və əhəmiyyəti
1.1 “Məsum” nə deməkdir?
“Məsum” sözünün əsas mənası “günahdan, səhvdən uzaq tutulmuş, pak”dır. İslam terminologiyasında bir şəxsin “məsum” olması deməkdir ki, Allah onu günah işlərdən və böyük səhvlərdən saxlamışdır. Şiə inancına görə, bu xüsusiyyət yalnız məsumlara məxsusdur.
1.2 14 məsum kimlərdir?
Şiə inancına görə 14 məsum aşağıdakılardır:
- Peyğəmbər Muhəmməd (s)
- Fatimə (ə)
- İmam Əli ibn Əbu Talib
- İmam Həsən ibn Əli
- İmam Hüseyn ibn Əli
- İmam Zeynül-Əbidin (Əli ibn Hüseyn)
- İmam Muhəmməd Baqir
- İmam Cəfər Sadiq
- İmam Musa Kazim
- İmam Əli Rıza
- İmam Muhəmməd Taqi (Cavad)
- İmam Əli Nəqi
- İmam Həsən Əskəri
- İmam Mehdi (qaim)
Bu siyahı şiə teologiyası və klassik mənbələrdə geniş olaraq qəbul edilir. Bu şəxslərin hər biri ayrı-ayrılıqda bioqrafiya, fəaliyyət sahəsi, müəllimlik, hədis toplama və ümumi təsir baxımından önəmli rollara sahibdirlər.
1.3 14 məsum inancının əhəmiyyəti
- Dini rəhbərlik və imamet: Şiə inancında imamlar, məsumlar ictimai və ruhani rəhbərlərdir. Onların hökmü və sözləri Allahın hidayəti sayılır.
- Təhsil və irşad: Onlar İslam dinində elmi, ədalət, ədəb, əxlaq sahəsində nümunə olaraq görülür, müntəzəm olaraq öz məktəblərində tələbələrə hədis, fiqh, təfsir öyrətmişlər.
- Müsəlman şüuru və ibadət mədəniyyəti: 14 məsum anlayışı şiə toplumunda böyük dini motivasiya, iman ruhu və bədii ibadət estetikası yaradır.
- İnanc və etiqad əsasları: Onların paklığı, günahsızlığı və Allah tərəfindən qorunmaları, şiə teologiyasında müstəsna bir əsasdır, əsas etiqadi mövzularda arqument kimi istifadə olunur.
Beləliklə, “14 məsum kimdir” sualına cavab verərkən, təkcə adları sadalamaq kifayət deyil — onların həyatı, fəaliyyəti, təsiri və mirası geniş şəkildə araşdırılmalıdır.
2. 14 Məsumların ümumi bioqrafiyası və həyatı (xülasə)
Bu hissədə biz qısa olaraq hər bir məsumun həyatını, əsas hadisələrini və fəaliyyətlərini təqdim edəcəyik. Sonrakı bölmələrdə daha dərin analiz edəcəyik.
2.1 Peyğəmbər Muhəmməd (s) — 1-ci Məsum
- Həyatı və doğum: Peyğəmbər Muhəmməd, Məkkədə dünyaya gəldi. “Fil ili”ndən sonra anadan olduğu rəvayət edilir.
- Vəqeyiyyət: O, 40 yaşında Mədinəyə hicrət etdi və İslamı yaydı, cəmiyyət qurdu, Quran nazil oldu.
- Şəhadəti: Hicrət 11-ci ildə vəfat etmişdir.
- Təlim və liderlik rolları: Peyğəmbər, iman, ibadət, siyasət və hüquq sahəsində ən yüksək nümunə idi. O, müsəlman icmalarının rəhbəri, qanunvericisi və rəhbəri idi.
2.2 Fatimə (ə) — 2-ci Məsum
- Doğum və ailə həyatı: Fatimə Rəsulullahın (s) qızı idi.
- Fəaliyyət və rolu: O, ilk dövrlərdə İslamın təbliğində dəstək verdi, ədalətə bağlı ideal qadın modeli sayılır.
- Şəhadəti: Gənc yaşda dünyasını dəyişmişdir (təxminən 18 yaşında) və Mədinədə dəfn olunmuşdur.
2.3 İmam Əli ibn Əbu Talib — 3-cü Məsum
- Doğum və erkən həyat: Kəbədə doğulduğu rəvayət olunur.
- İmamlıq və rəhbərlik: O, Peyğəmbərin əmisi oğludur və şiələrcə birinci imam sayılır. Geniş siyasi və hərbi fəaliyyəti olmuşdur.
- Şəhadəti: Küfədə məsciddə qılınc vuruşuyla şəhid edilmişdir.
2.4 İmam Həsən və İmam Hüseyn — 4-cü və 5-ci Məsumlar
- İmam Həsən: O, Əli və Fatimənin oğludur. Kərbəla faciəsindən əvvəl siyasi gərginlik yaşanıb.
- İmam Hüseyn: O, Kərbəla şəhididir və şiə dünyasında iri rola malikdir.
2.5 Digər imamlar (6-12) və İmam Mehdi
- İmam Zeynül-Əbidin (Əli ibn Hüseyn): Kərbəladan sağ-salamat qurtulan imamdır, “Səccad” olaraq məşhurdur.
- İmam Muhəmməd Baqir: İslam elminin inkişafında önəmli rol oynamışdır.
- İmam Cəfər Sadiq: Hədis və hüquq elminin böyük ustadı.
- İmam Musa Kazim, İmam Əli Rıza, İmam Muhəmməd Taqi, İmam Əli Nəqi, İmam Həsən Əskəri: Bu imamlar da müxtəlif şəraitlərdə şiə icmalarını ruhani və hüquqi baxımdan istiqamətləndirmişlər.
- İmam Mehdi (qaim): Şiə inancına görə 14-cü məsum və həlak olmayan imamdır, gələcəkdə qiyam edərək dünyada hakim olacaq imamdır.
Bu xülasə bize 14 məsumların kim olduqları və əsas həyat mərhələləri barədə ümumi perspektiv verir. İndi isə daha dərin bölmələrə — xüsusilə onların fəaliyyətlərinə, yaradıcılığına və təsirinə — nəzər salaq.
3. Həyatı və bioqrafiyası (ətraflı) — seçilmiş məsumların incə nümunələri
Burada biz bəzi ən tanınmış məsumların həyatını daha ətraflı incələyəcəyik: Peyğəmbər Muhəmməd, İmam Əli, İmam Hüseyn, İmam Cəfər Sadiq və İmam Mehdi. Bu nümunələr “14 məsum kimdir” sualına cavab axtaran oxucu üçün ən zəngin məlumatları təmin edəcək.
3.1 Peyğəmbər Muhəmməd (s)
3.1.1 Doğum, gənclik və ilk vəhy
Muhəmməd (s) Məkkədə anadan olmuşdur. Onun gəncliyi “Hira mağarası”nda ibadətlərlə keçmişdir. İslamın ilk vəhyi buradan başlamışdır və sonradan o, Mədinəyə hicrət etmiş, İslam cəmiyyətini formalaşdırmışdır.
3.1.2 Rəhbərlik və fəaliyyət
- Dini liderlik: Quranın nazil olunması və təbliği
- Siyasi sahiblik: Mədinə dövləti quruldu, idarə sistemi yaradıldı
- Qanunvericilik: İslam hüququnu (şəriət) tətbiq etdi
- Diplomatiya və müharibə: Bəzi döyüşlər (Bədr, Uhud, Xəndək və s.) baş verdi
- Əxlaq və model davranış: Onun həyat tərzi (sünnə) müsəlmanlar üçün örnək oldu
3.1.3 Nəticələr və miras
Peyğəmbərin fəaliyyəti yalnız öz dövrünü təsirləndirmədi, həm də İslam dünyasının möhkəm təməlini qoydu. Onun liderliyi, kitab gətirməsi və nümunəvi həyatı davamlı olaraq İslam sivilizasiyasının formalaşmasında həlledici rol oynadı.
3.2 İmam Əli ibn Əbu Talib
3.2.1 Doğum və erkən illər
Rəvayətə görə Əli Kəbədə doğulmuş, Peyğəmbər s (ə) tərəfindən himayə edilmişdir. Bu doğum hadisəsi şiə geleneğinde simvolik əhəmiyyətə malikdir.
3.2.2 İmamlıq və rəhbərlik fəaliyyəti
- İmamet: Onun şiələrdə ilk imam olması şəhadətdir
- Siyasət və münaqişələr: O, Cəməl, Siffin və Nəhrəvan döyüşlərində yer almışdır
- Ədalət sahəsində nümunə: Xütbələri və ədəbləri, “Nəhcul-Bəlağə” kimi nümunəvi əsərlər onun adı ilə bağlıdır (ona aid olduğu düşünülür)
- Dərin elmi və rifah fəaliyyəti: O, ədalət, birlik, fəlsəfə, ictimai nizam mövzularında fikirlər formalaşdırdı
3.2.3 Şəhadət və nəticələr
Əli möminlərin imamı olaraq Küfədə məsciddə şəhid edildi. Bu hadisə şiə tarixində dönüş nöqtəsidir. Onun şəxsiyyəti şiə etikası, sosial ədalət idealları və ruhani rəhbər model kimi daim xatırlanır.
3.3 İmam Hüseyn ibn Əli
3.3.1 Həyat və kontekst
Hüseyn, İmam Əli və Fatimənin oğludur. O, İslamın ədalət tərəfini simvolizə edən bir şəxs olaraq qəbul edilir.
3.3.2 Kərbəla faciəsi və şəhadət
Kərbəla hadisəsi (Hicri 61-ci il, Məhərrəm ayı 10) şiə tarixinin ən dramatik və mərkəzi hadisəsidir. Yezidin hökmünə qarşı çıxaraq, o və onun tərəfdarları şəhid edilərək Kərbəlada qurban oldu.
3.3.3 Təsiri və mədəni irsi
- Matəm və aşura mərasimləri: Qərbəla hadisəsi şialar arasında matəm (əhli beytə hüzn) ənənəsinin əsasını qoydu
- Simvolik rezonans: Hüseynin qiyamı haqq uğrunda mübarizə nümunəsidir
- Ədəbiyyat və sənət: Kərbəla mövzusu şiə mədəniyyətində lövhələr, marsiyalar, teatr və yazılı ədəbiyyatda geniş istifadə edilir
3.4 İmam Cəfər Sadiq
3.4.1 Bioqrafiya və təhsil
İmam Cəfər Sadiq (ə) olduqca böyük alimdir və şiə dünyasında hüquqçı, imamet və hədisçilik sahəsində əhəmiyyətli fiqurdur.
3.4.2 Elmi fəaliyyəti və müəllimlər
- Hədis və fiqh: Onun dövründə şiə hüquq məktəbləri formalaşdı
- Tələbələr: Mimərəl-Mutanəbbi, Malik ibn Ənəs kimi xəlifə dövrünün alimlərinə, həmçinin şiə alimlərinə birbaşa təsir göstərmişdir
- Yaradıcılığı: Onun rəvayətlərindən çoxsaylı kitablar tərtib edilib
3.4.3 Miras və təsir
Cəfər Sadiq, şiə dünyasında “Cəfəri məzhəbi”nin əsasını qoymuşdur. Onun hədisləri və hüquq metodologiyası bu gün də şiə fiqhi sistemində mərkəzi rol oynayır.
3.5 İmam Mehdi (qaim) — 14-cü Məsum
3.5.1 İnanc və rol
İmam Mehdi, “qaim” (hərəkət edən, müqaviləçi) kimi tanınır və şiə etiqadına görə dünyaya gəlmişdir, lakin batinən gizlənmişdir. Gələcəkdə qiyam edərək ədaləti quracağına inanılır.
3.5.2 Məqam və simvolizm
- Ümid və xilas: İmam Mehdi inancı şiə toplumunda gələcəyə qoyulan ümid rəmzidir
- Ədalət və qiyam: Onun qayıdacağına inam, siyasi və mənəvi islahat hərəkatlarının simvollarından biridir
- Mədəni və ədəbi mövqe: Mehdi mövzusu şiə ədəbiyyatında, dualarda, poetik əsərlərdə geniş yayılmışdır
4. Fəaliyyəti, karyerası və yaradıcılığı — məsumların layihələri və rolları
Bu bölmədə biz “14 məsum kimdir” anlayışı çərçivəsində onların fəaliyyəti, “karyerası” (ruhani və ictimai rol baxımından), yaradıcılığı və layihələrinə diqqət yetirəcəyik.
4.1 Rəhbərlik və imamet (karyera anlayışı)
Məsumların “karyerası” sözü ilə biz onların imamet, dini rəhbərlik, qanunvericilik və sosial nizam sahəsindəki fəaliyyətlərini nəzərdə tuturuq.
- İmamlıq və rəhbərlik: Ən əsas fəaliyyət, şiələrə rəhbərlik etmək, onların dini və əxlaqi istiqamətini müəyyən etmək
- Hədis və tərcümə: Hədisləri toplamaq, onları şərh etmək
- Fəlsəfə və ilahiyyat: Əxloj və iman, insan-Allah münasibətləri, ədalət anlayışları
- Cəmiyyətsəl islahat: İslam icmalarının idarə olunması, ədalət sisteminin formalaşması
4.2 Yaradıcılığı — elmi və ədəbi nəsil
Məsumların yaradıcılığı, onların şifahi və yazılı əsərləri, dua və zikrləri, məktəb ənənələri və tələbə yetişdirməsi şəklindədir.
- Hədislər: Onlar çox sayda hədis söyləmiş, tələbələrə çatdırmış və kitablandırılmışdır
- Dualar və zikir: Xüsusilə İmam Zeynül-Əbidinin “Səccadiyyə duaları” məşhurdur
- Təfsir və şərhlər: Onların ayələr və Quran ayələri barədə şərhləri vardır
- Ədəbiyyat və şiə mədəniyyəti: Onların həyatı və sözləri poetik və nesli forma almışdır
4.3 Major layihələr və rol modeli nümunələri
- Nəhcul-Bəlağə (Əli adına): Əli ibn Əbu Talibə aid dediyi düşünülən xütbə və məktublar toplusu
- Səccadiyyə dua kitabı: Məşhur dualar toplusu İmam Zeynül-Əbidindən gəlib
- Cəfəri metodologiyası: İmam Cəfər Sadiqin hüquq metodologiyası şiə fiqhi sistemi üçün əsas sayılır
- Qiyam və zühur inancı: İmam Mehdi mövzusu şiə ideologiyasında strateji rol alır
5. Ən çox tanınan layihə / hadisə analizləri
Bu bölmədə “14 məsum kimdir” konsepsiyası daxilində ən önəmli layihə və ya hadisələri seçib dərin analiz edəcəyik:
5.1 Kərbəla hadisəsi və Hüseynin şəhadəti
5.1.1 Hadisənin məzmunu
Kərbəla hadisəsi şiə və İslam tarixində ən dramatik və simvolik anlardan biridir. Hüseyn, Yezidin hakimiyyətinə qarşı çıxaraq, tərəfdarları ilə birlikdə Kərbəlaya gedir, orada susuz qalıb şəhid edilir.
5.1.2 Hadisənin nəticələri və təsiri
- Mədəni və ictimai rezonans: Hər il mateəm mərasimləri keçirilir, şiə icmaları birləşir
- Əxlaqi və mənəvi mesaj: Xalq arasında ədalət, qurban, müqavimət idealını təbliğ edir
- Simvolik estetik formalaşması: Mərsiyələr, qəzəllər, teatr tamaşaları, musiqi əsərləri Kərbəlaya bağlıdır
5.1.3 Nümunəvi rol modeli
Hüseynin qiyamı şiələr üçün “haqqa qarşı müqavimət nümunəsi” sayılır. Bu nümunə sosial ədalət, insan hüquqları və iman baxımından daim xatırlanır.
5.2 İmam Mehdi mövzusu və zühur inancı
5.2.1 Zühur doktrinası və tələbatı
İmam Mehdi inancı şiə etiqadında xüsusi yer tutur. Onun qayıdacağına dair inanc şiə toplumuna ümid verir.
5.2.2 Sosial funksiyasi
- Reformist hərəkatların ilhamı: Bu inanc bəzən ictimai və siyasi hərəkatların motivasiyasıdır
- Etik davranışlara təsiri: Müslümanların ədalət, səbir, daimi ibadət və təqva yönündə yaşaması
- Ədəbiyyatda və mədəniyyətdə rolu: Mehdi haqqında dualar, ədəbiyyat, şiə təsəvvürü zənginləşmişdir
5.2.3 Kritik perspektivlər
Bəzi kritik və fərqli məzhəb görüşləri Mehdi inancının məntiqi və tarixi analizlərini təqdim etmişdir. Amma şiə toplumunda bu inanc canlı və hakim olaraq qalır.
6. 14 Məsumun cəmiyyətə, dinə və mədəniyyətə təsiri
6.1 Dini və ictimai təsir
- Dini rəhbərlik: Məsumlar şiə icmalarında imamları və etiqadi liderləri kimi mövqeyə malikdir
- İctimai ədalət və hüquq: Onların sözləri və fiqhi prinsipləri cəmiyyətin sosial qayda forma verməsində rol oynayır
- Maarif və elmi irs: Məsumların ilm və təhsil sahəsindəki işləri bu gün də şiə məktəblərində istifadə edilir
6.2 Mədəni və ədəbi təsir
- Matəm mədəniyyəti: Kərbəla münasibətilə yaradılan mərasimlər şiə mədəniyyətinin mühüm hissəsidir
- Ədəbiyyat və incəsənət: Mərsiyələr, şiələr, teatr tamaşaları, rəsmlər məsumlara aid mövzular üzərindədir
- Ziyarətgah irsi: Məsumların məzarları şiələr üçün müqəddəs ziyarət məkanlarıdır (Mədinə, Nəcəf, Kazimiyyə, Samarra və s.)
6.3 Memarlıq və turizm təsiri
Məsumların məzarları, türbələr və məscid strukturları şiə ölkələrində (İran, İraq, Azərbaycan, Livan və s.) həm dini, həm də turizm baxımından əhəmiyyətlidir.
