Oppenheimer kimdir? Həyatı, fəaliyyəti, nailiyyətləri və tarixi təsiri
“Oppenheimer kimdir?” sualı xüsusilə son illərdə daha çox səslənir. Çünki atom bombasının atası adlandırılan Julius Robert Oppenheimer XX əsrin ən mübahisəli, eyni zamanda ən nüfuzlu alimlərindən biri olmuşdur. O, yalnız fizika elminin inkişafında deyil, həm də dünya tarixinin gedişatında həlledici rol oynamışdır. Oppenheimerin həyatı, fəaliyyəti və bioqrafiyası elm, siyasət və əxlaq dilemması ilə sıx bağlıdır. Onun karyerası və nailiyyətləri həm insan zəkasının gücünü, həm də texnologiyanın gətirdiyi təhlükələri nümayiş etdirir.
Bu məqalədə Oppenheimerin həyatı, təhsili, şəxsi bioqrafiyası, karyerası, yaradıcılığı və tarixi təsiri geniş şəkildə təhlil olunacaq. Məqsəd oxucuya sadəcə “kim olub” sualının cavabını vermək deyil, həm də onun elmə və bəşəriyyətə buraxdığı irsi anlamağa kömək etməkdir.
Oppenheimer kimdir
Uşaqlığı və Erkən Həyatı
Doğum və ailə mühiti
Robert Oppenheimer 22 aprel 1904-cü ildə Nyu-York şəhərində varlı yəhudi ailəsində doğulmuşdur. Atası Julius Oppenheimer Almaniyadan ABŞ-a köçmüş uğurlu tekstil iş adamı idi. Anası Ella Friedman isə rəssam idi və ailədə mədəniyyətə, incəsənətə böyük önəm verilirdi.
Onun uşaqlıq illəri sakit, lakin intellektual cəhətdən zəngin bir mühitdə keçmişdir. Robert artıq gənc yaşlarında kimya, minerologiya və ədəbiyyata xüsusi maraq göstərirdi.
Təhsil və elmi maraqları
Oppenheimer əvvəlcə Nyu-Yorkdakı Etika Mədəniyyət Məktəbində oxudu. Daha sonra Harvard Universitetinə daxil olaraq kimya və fizika üzrə dərin biliklər qazandı. O, qısa zamanda özünü “dahi” tələbə kimi göstərdi. Harvardı fərqlənmə ilə bitirdikdən sonra Avropaya – Kembric və daha sonra Göttingen Universitetinə üz tutdu.
Burada o, kvant mexanikasının banilərindən biri olan Max Born ilə çalışdı və çox gənc yaşında nüfuzlu elmi məqalələr dərc etdirdi. Bu dövrdə Oppenheimerin elmi fəaliyyəti daha çox kvant nəzəriyyəsi, elektronların davranışı və atom strukturu ilə bağlı idi.
Elmi Karyerasının Başlanğıcı
ABŞ-a qayıdışı və akademik fəaliyyəti
1929-cu ildə ABŞ-a qayıdan Oppenheimer əvvəlcə Kaliforniya Universiteti, Berkli və Kaliforniya Texnologiya İnstitutunda dərs deməyə başladı. O, qısa müddətdə ölkənin ən parlaq nəzəri fizika mütəxəssislərindən biri kimi tanındı.
Onun yaradıcılığı və fəaliyyəti əsasən:
- Kvant sahə nəzəriyyəsi,
- Kosmik şüalar,
- Astrofizika,
- Hissəciklərin toqquşması
mövzularını əhatə edirdi.
Bu illərdə Oppenheimerin adı artıq “Amerikan kvant nəzəriyyəsinin lideri” kimi çəkilməyə başlamışdı.
Manhattan Layihəsi və Atom Bombasının Yaradılması
Layihənin başlanması
İkinci Dünya Müharibəsi zamanı ABŞ Almaniyanın atom silahı hazırladığına dair məlumat almışdı. Bu, Vaşinqtonu təcili şəkildə öz nüvə silahı proqramına başlamağa vadar etdi. 1942-ci ildə “Manhattan Layihəsi” adlı məxfi proqram yaradıldı və Oppenheimer bu layihənin elmi rəhbəri təyin edildi.
Los Alamos laboratoriyası
Oppenheimer Nyu-Meksikoda Los Alamos Milli Laboratoriyasını qurdu. Burada dünyanın ən böyük alimləri – Enriko Fermi, Nils Bor, Hans Bethe və başqaları onun rəhbərliyi altında çalışırdılar. Oppenheimerin liderlik bacarığı, intellekti və təşkilatçılığı layihənin uğurunda əsas rol oynadı.
İlk sınaq
1945-ci il iyulun 16-da “Trinity Testi” adlanan ilk atom bombası Nyu-Meksikonun səhrasında sınaqdan keçirildi. Partlayış uğurlu oldu və bu, insan tarixində yeni – nüvə dövrünün başlanğıcı idi.
Oppenheimer həmin an Bhagavad Gitadan məşhur ifadəni xatırlamışdı:
“İndi mən Ölüm oldum, dünyaların məhvedicisi.”
Atom bombasının istifadəsi
1945-ci ilin avqustunda ABŞ Yaponiyanın Hiroşima və Naqasaki şəhərlərinə iki atom bombası atdı. Nəticədə yüz minlərlə insan həlak oldu və Yaponiya təslim oldu. Bu, İkinci Dünya Müharibəsinin sonunu gətirdi, amma eyni zamanda Oppenheimerin həyatı və nüfuzu üçün dramatik dönüş nöqtəsi oldu.
Müharibədən Sonrakı Həyat və Fəaliyyət
Vicdan əzabı və ictimai mövqeyi
Müharibədən sonra Oppenheimer nüvə silahının dağıdıcı gücünü anlayaraq, belə silahların gələcəkdə istifadəsinə qarşı çıxmağa başladı. O, ABŞ hökumətinə nüvə silahlarının beynəlxalq nəzarətə verilməsi ilə bağlı təkliflər verdi.
Lakin Soyuq Müharibə dövründə ABŞ və SSRİ arasında nüvə yarışının başlaması ilə onun fikirləri siyasi dairələrdə birmənalı qarşılanmadı.
Təqiblər və “red scare” dövrü
1950-ci illərdə ABŞ-da kommunizm qorxusu (“McCarthyism”) yüksəldi. Oppenheimer keçmişdə solçu dairələrlə əlaqədə olmaqda ittiham edildi. 1954-cü ildə onun təhlükəsizlik sertifikatı ləğv edildi və dövlət işlərindən uzaqlaşdırıldı.
Bu hadisə onun karyerasına ağır zərbə vurdu. Buna baxmayaraq, o, elmi fəaliyyətini davam etdirdi, mühazirələr oxudu və elmin fəlsəfi, etik tərəflərinə daha çox diqqət ayırdı.
Oppenheimerin Elmi Nailiyyətləri və Yaradıcılığı
Əsas elmi töhfələri
Oppenheimer təkcə atom bombasının yaradıcısı deyildi. Onun elmi fəaliyyətində mühüm istiqamətlər var idi:
- Qara dəliklərin nəzəriyyəsi: Oppenheimer və tələbəsi Hartland Snyder 1939-cu ildə ulduzların çökməsi nəticəsində “qara dəliklərin” yaranması ilə bağlı nəzəriyyə irəli sürdülər.
- Kosmik şüalar: O, yüksək enerjili hissəciklərin davranışı ilə bağlı vacib nəzəri nəticələrə imza atmışdır.
- Kvant mexanikası: Elektronların və nüvələrin davranışına dair yeni modellər təqdim etmişdir.
Ədəbiyyat və fəlsəfəyə marağı
Oppenheimer yalnız alim deyildi, həm də dərin mədəniyyətə sahib ziyalı idi. O, sanskrit dilini öyrənmiş, Hindu fəlsəfəsi, şərq mistisizmi və ədəbiyyatla məşğul olmuşdu. Onun çıxışlarında tez-tez ədəbiyyat və fəlsəfədən sitatlar yer alırdı.
Oppenheimerin Təsiri və İrsi
Elm və texnologiyada təsiri
Oppenheimerin fəaliyyəti və nailiyyətləri müasir elmin inkişafında həlledici rol oynadı. Onun rəhbərliyi ilə yaradılan atom bombası:
- Dünya müharibəsinin sonunu sürətləndirdi,
- Soyuq Müharibə dövründə nüvə balansını müəyyənləşdirdi,
- Elm və siyasətin necə iç-içə ola biləcəyini göstərdi.
Etik və fəlsəfi mirası
Oppenheimerin həyatı həm də elmi biliklərin məsuliyyəti mövzusunu gündəmə gətirdi. O, alimlərin yalnız kəşflər etməklə kifayətlənməməli, həm də bu kəşflərin nəticələrini düşünməli olduğunu vurğuladı.
Populyar mədəniyyətdə
Oppenheimerin həyatı və karyerası filmlərə, kitablara və sənədli ekran işlərinə mövzu olub. Xüsusilə 2023-cü ildə rejissor Kristofer Nolanın çəkdiyi “Oppenheimer” filmi onun bioqrafiyasını və daxili ziddiyyətlərini daha geniş kütləyə tanıtdı.
Şəxsi Həyatı və Xarakteri
Robert Oppenheimer 1940-cı ildə Katherine “Kitty” Puening ilə evləndi. Onların iki övladı oldu.
Oppenheimer şəxsi həyatında çox mürəkkəb xarakterə sahib idi:
- Son dərəcə zəkalı və cazibədar idi,
- Eyni zamanda, emosional dalğalanmalar yaşayırdı,
- Çox vaxt qərarlarında tərəddüd edirdi,
- Dostlarının və həmkarlarının gözündə həm parlaq alim, həm də faciəvi fiqur kimi görünürdü.
Oppenheimerin Ölümü
1965-ci ildə Oppenheimerə boğaz xərçəngi diaqnozu qoyuldu. Uzun sürən müalicələrə baxmayaraq, o, 18 fevral 1967-ci ildə 62 yaşında vəfat etdi. Onun ölümü ilə dünya yalnız böyük bir alimi deyil, həm də elm və əxlaq dilemmasını təcəssüm etdirən tarixi bir simanı itirdi.
