Deist kimdir? | Deizmin mənşəyi, fəlsəfəsi və təsiri haqqında geniş bioqrafik məqalə
Deist kimdir sualına cavab axtararkən, ilk növbədə, “deizm” anlayışının mahiyyətini anlamaq lazımdır. Deist — Tanrının varlığına inanan, lakin ilahi vəhy, dini möcüzələr və təşkil olunmuş dinləri qəbul etməyən şəxsdir. Yəni deist hesab edir ki, kainatın bir Yaradıcı qüvvəsi vardır, lakin bu qüvvə insan həyatına birbaşa müdaxilə etmir. O, ağlı, müşahidəni və təbiət qanunlarını əsas alaraq Tanrını anlamağa çalışır.
Deizm, insanın ağlını ilahi bilik mənbəyi kimi qəbul edən bir düşüncə sistemidir. Bu fəlsəfi baxışın tərəfdarları hesab edirlər ki, Tanrının varlığı təbiətin öz nizamında, harmoniyasında və qanunauyğunluğunda açıq-aşkar görünür. Onlar üçün iman, kor təslimiyyət deyil, düşüncənin nəticəsidir.
Deist kimdir
Deizmin yaranması və tarixi kökləri
Deizmin tarixi XVII–XVIII əsrlərə, yəni Maarifçilik dövrünə gedib çıxır. Bu dövrdə Avropada elmin, fəlsəfənin və tənqidi düşüncənin inkişafı nəticəsində din və ağıl arasında yeni münasibət formalaşdı. Qalileo, Nyuton, Dekart kimi alimlərin kəşfləri kainatın mexaniki və qanunauyğun şəkildə işlədiyini göstərdi. Bu isə bir çox düşünürlərdə belə bir fikir yaratdı ki, Tanrı kainatı yaratmış, lakin onun işinə daha sonra qarışmamışdır — yəni kainat bir saat kimi işləyir, saat ustası isə Tanrıdır.
Deizm bu baxımdan həm teizmlə (Tanrının varlığına inam), həm də ateizmlə (Tanrının inkarı) arasında bir körpü kimi qəbul edilə bilər. Deistlər nə klassik dinlərin təlimlərini tam qəbul edir, nə də Tanrının yoxluğunu müdafiə edirlər. Onların mövqeyi ortaq bir rasionallıq üzərində qurulub.
Deizmin fəlsəfi əsasları
Deizmin fəlsəfəsi dörd əsas sütun üzərində dayanır:
- Tanrının varlığına ağıl yolu ilə inam – Deist üçün Tanrının varlığı dəlil və müşahidə ilə sübut edilə bilər.
- Vəhyin və möcüzələrin inkarı – Deistlər dini kitabları və möcüzələri insan uydurması kimi görürlər.
- Təbiətin qanunauyğunluğu – Kainat Tanrının yaratdığı mükəmməl sistem kimi işləyir və təbiət qanunları dəyişməzdir.
- Mənəvi azadlıq və əxlaq – Əxlaq Tanrının əmrlərinə deyil, ağıl və vicdana əsaslanmalıdır.
Bu prinsiplər deistlərin həyat fəlsəfəsini və dünyagörüşünü müəyyənləşdirir. Onlar üçün din, rituallardan ibarət bir sistem deyil, düşünən və təbiəti anlayan insanın daxili inamıdır.
Deist kim olub? – Tarixdə tanınmış deistlər
Deizmin inkişafında mühüm rol oynamış bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər vardır. Bu insanlar müxtəlif sahələrdə – elm, siyasət, ədəbiyyat və fəlsəfədə – böyük izlər buraxıblar.
1. Volter (François-Marie Arouet, 1694–1778)
Volter Fransız Maarifçiliyinin simvoludur. O, kilsənin avtoritar düşüncəsinə qarşı çıxaraq, insan ağlını və azad düşüncəni müdafiə edib. Onun “Əgər Tanrı olmasaydı, onu yaratmaq lazım gələrdi” ifadəsi deizmin mahiyyətini əks etdirir. Volter üçün Tanrı kainatın ağlı idi, amma o, dini institutların manipulyasiyalarına qarşı idi.
2. Tomas Jefferson (1743–1826)
ABŞ-ın üçüncü prezidenti və Müstəqillik Bəyannaməsinin müəllifi Tomas Jefferson özünü açıq şəkildə deist kimi tanıdıb. O, İsanın təlimlərini mənəvi və əxlaqi prinsiplər baxımından yüksək qiymətləndirir, lakin kilsənin yaratdığı dini təhrifləri qəbul etmirdi. Jeffersonun “Jefferson Bible” adlı əsəri – Bibliyanın sadəcə mənəvi hissələrini saxladığı versiyadır.
3. Benjamin Franklin (1706–1790)
Franklin həm bir alim, həm də dövlət xadimi kimi tanınırdı. O, kainatı təbiət qanunları ilə idarə olunan bir sistem kimi qəbul edir və Tanrının bu sistemin Yaradıcısı olduğunu bildirirdi. Franklinin həyat fəlsəfəsi əxlaq, əməksevərlik və rasional düşüncə üzərində qurulmuşdu.
4. Tomas Payn (1737–1809)
Payn “The Age of Reason” (“Ağıl Çağı”) əsərində kilsəni və mövhumatı sərt tənqid etmişdi. Onun fikrincə, insan ağlı və təbiət Tanrının ən açıq kitabıdır. Payn deizmin ən radikal təmsilçilərindən biri idi.
5. Barux Spinoza (1632–1677)
Spinoza çox vaxt panteist kimi tanınsa da, onun düşüncəsi deizmlə sıx bağlıdır. O, Tanrını təbiətlə eyniləşdirərək, kainatın özünün ilahi bir varlıq olduğunu bildirirdi.
Deistin həyatı və dünyagörüşü
Deistlər üçün həyat, təbiətin qanunlarına uyğun şəkildə yaşamaqdan ibarətdir. Onlar inanırlar ki, Tanrı kainatı bir məqsədlə yaradıb və insan da bu məqsədi ağlı vasitəsilə anlaya bilər. Deistlərin həyatı mistik inanc və ibadətlər üzərində deyil, əxlaqi məsuliyyət və rasional davranış üzərində qurulur.
Bir deist insan üçün:
- Elm Tanrının yaratdığı kainatı anlama vasitəsidir;
- Əxlaq vicdan və ağılın nəticəsidir;
- İnam təcrübə və müşahidə ilə formalaşır;
- İnsan azadlığı Tanrının insana verdiyi ən ali dəyərdir.
Bu baxımdan, deistlər həm fərdi, həm də ictimai həyatda azad düşüncəni müdafiə edirlər.
Deizmin fəaliyyəti və tarixi təsiri
Deizm, bir fəlsəfi sistem olmaqla yanaşı, həm də maarifçilik ideyalarının formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir. XVII-XVIII əsrlərdə Avropa və ABŞ-da demokratik ideyələrin, insan hüquqları və azadlıqlarının əsaslandığı ideoloji baza məhz deist düşüncədən qidalanmışdır.
1. Elm və düşüncə azadlığı
Deistlər elmin və rasional düşüncənin tərəfdarları idi. Onlar inanırdılar ki, kainatı anlamaq üçün ən doğru yol müşahidə və eksperimentlərdir. Bu baxış sonradan müasir elmi metodologiyanın inkişafına zəmin yaratdı.
2. Kilsə hakimiyyətinə qarşı çıxış
Deizm kilsənin mütləq hakimiyyətini sarsıtdı. İnsanları dini qorxu və təzyiqlərdən azad etməyə çağırdı. Bu, Avropada sekulyar dövlətlərin və dünyəvi təhsilin əsaslarını qoydu.
3. Demokratik düşüncə və insan hüquqları
Tomas Jefferson və Franklin kimi deist liderlər, Tanrının insanı ağıl sahibi kimi yaratdığını əsas gətirərək, bütün insanların bərabər hüquqlu olduğunu müdafiə etdilər. ABŞ Konstitusiyasında “din və dövlətin ayrılığı” prinsipi də bu düşüncədən qaynaqlanır.
Deizmin yaradıcılığı və ədəbiyyatda əksi
Deizmin ideyaları ədəbiyyat və sənət sahəsində də öz əksini tapıb. Bir çox yazıçı və şair Tanrını təbiətin harmoniyasında görərək, dinin sərt qaydalarına qarşı çıxıblar.
- Aleksandr Poup “Essay on Man” əsərində Tanrının hikmətini kainatın quruluşunda axtarır.
- Goethe “Faust”da insanın Tanrını anlama səyini ağıl və təcrübə üzərindən qurur.
- Tolstoy son dövrlərində ortodoks dini qaydalardan uzaqlaşaraq, ağıl və vicdan əsasında iman anlayışını müdafiə edirdi.
Bu yaradıcıların hər biri deist düşüncənin təsirini bir növ fəlsəfi ədəbiyyatla cəmiyyətə çatdırmışdır.
Deizmin müasir dövrdə rolu
Bugünkü dünyada klassik deizm əvvəlki qədər güclü hərəkata çevrilməsə də, onun prinsipləri sekulyar humanizm, liberal düşüncə və elmi rasionalizm kimi cərəyanlarda yaşamaqdadır.
1. Elm və din arasında körpü
Deizm müasir dövrdə elmi və dini baxışlar arasında bir harmoniyanın mümkünlüyünü göstərir. İnsan həm təbiət qanunlarını öyrənə, həm də Yaradıcı ideyasına inana bilər — bu, ziddiyyət deyil.
2. Əxlaqi dünyagörüş
Müasir deistlər üçün Tanrı anlayışı etik məsuliyyətlə bağlıdır. Onlar hesab edirlər ki, əxlaq üçün dini doktrina deyil, sağlam düşüncə və empatiya kifayətdir.
3. Siyasi və sosial təsir
Deist ideyalar bu gün də dövlət-din münasibətlərində, təhsil və hüquq sistemlərində təsirini qoruyur. Azad düşüncə, tolerantlıq və elmin müstəqilliyi prinsipləri bu fəlsəfənin mirasıdır.
Deistlərin əsas nailiyyətləri
Deistlərin cəmiyyətə verdiyi töhfələri aşağıdakı istiqamətlərdə görmək mümkündür:
| Sahə | Nailiyyət |
|---|---|
| Elm | Təbiətin qanunauyğunluqlarına əsaslanan dünyagörüş yaratmaq |
| Siyasət | İnsan hüquqları və azadlıqlarının təməlini formalaşdırmaq |
| Fəlsəfə | Ağıl və iman arasında balansı qorumaq |
| Əxlaq | Dini qorxuya deyil, vicdana əsaslanan etik sistem qurmaq |
| Təhsil | Sekulyar və elmi təhsilin vacibliyini müdafiə etmək |
Bu nailiyyətlər insan sivilizasiyasının inkişafında dönüş nöqtəsi olmuşdur.
Deizmin tənqidi və əleyhdarları
Deizm bütün dövrlərdə həm tərif, həm də tənqid obyektinə çevrilib. Dini dairələr onu Tanrıdan uzaqlaşma kimi qələmə veriblər, bəzi ateistlər isə yetərincə radikal olmamaqla ittiham ediblər.
Dini tənqidlər
Kilsə nümayəndələri deizmi “imanı zəiflədən” bir axın kimi görürdülər. Onlara görə, vəhy və müqəddəs kitab olmadan Tanrıya inam natamamdır.
Fəlsəfi tənqidlər
Bəzi filosoflar (məsələn, Kant) hesab edirdi ki, ağıl Tanrının mahiyyətini dərk etmək üçün kifayət deyil. Tanrı, ağlın deyil, iman və mənəvi təcrübənin mövzusudur.
Lakin bütün bu tənqidlərə baxmayaraq, deizm insan düşüncəsinin sərhədlərini genişləndirərək, dini və elmi biliklər arasında dialoqa zəmin yaratdı.
Deizmin cəmiyyətə və mədəniyyətə təsiri
Deizm təkcə fəlsəfi düşüncə deyil, həm də mədəniyyət və siyasət sahələrində yeni baxış formalaşdırdı.
- Siyasi sahədə: İnsan hüquqları, din azadlığı və sekulyar dövlət ideyaları deist düşüncənin nəticəsidir.
- Mədəni sahədə: Yaradıcılıqda Tanrının izini rituallarda deyil, təbiət və insan ağlında axtarmaq mədəniyyətə yeni istiqamət verdi.
- Təhsil sahəsində: Təbiət elmlərinin, fəlsəfənin və tənqidi düşüncənin inkişafına şərait yaratdı.
Deizmin gələcəyi və aktuallığı
Bugünkü qloballaşan dünyada dinlərarası dialoq, elmi bilik və fərdi düşüncə azadlığı daha da önəm qazanır. Bu baxımdan deizm, XXI əsrdə də aktualdır.
İnformasiya dövründə insanlar çox vaxt dini doktrinalardan uzaqlaşıb, Tanrını öz düşüncəsində və təbiətdə axtarır. Bu, deist düşüncənin müasir formasıdır. Deizm, fanatizmə qarşı alternativ, rasional və humanist bir dünya baxışı təklif edir.
