Hüquqi şəxs kimdir? – Anlayış, fəaliyyəti və əhəmiyyəti
“Hüquqi şəxs kimdir?” sualına ən qısa cavab belədir: hüquqi şəxs – qanunvericiliyə əsasən yaranmış, müstəqil fəaliyyət göstərə bilən, öz adına mülki hüquq və vəzifələr əldə edən təşkilat və ya qurumdur. Başqa sözlə, hüquqi şəxs fiziki insan deyil, lakin qanun qarşısında “insan” kimi qəbul olunan müəssisə, şirkət, ictimai birlik və ya digər qurumdur.
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə görə, hüquqi şəxsin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:
- Müstəqil balansı və ya əmlakı olur.
- Öz adından müqavilə bağlaya, hüquqi münasibətlərə daxil ola bilər.
- Öz öhdəliklərinə görə məsuliyyət daşıyır.
- Məhkəmədə iddiaçı və cavabdeh ola bilər.
Bu anlayış yalnız hüquq nəzəriyyəsində deyil, gündəlik həyatda da çox mühüm rol oynayır. Çünki hər bir şirkət, bank, universitet, dövlət qurumu, qeyri-hökumət təşkilatı hüquqi şəxs statusu ilə fəaliyyət göstərir.
Huquqi sexs kimdir
Hüquqi şəxslərin tarixi kökləri
Hüquqi şəxs anlayışı qədim Roma hüququndan qaynaqlanır. O dövrdə cəmiyyətlər, icmalar və dini qurumlar hüquqi subyekt kimi qəbul olunurdu. Bu, insanlardan ayrı mövcud ola bilən “kollektiv iradə”nin hüquqi status alması demək idi.
Orta əsrlərdə Avropa universitetləri, kilsə qurumları və ticarət birlikləri artıq hüquqi şəxs statusu qazanırdı. İqtisadi inkişafla yanaşı, hüquqi şəxslərin rolu daha da böyüdü və müasir dövrdə dövlətlərdə iqtisadiyyatın əsas dayaqlarından biri oldu.
Azərbaycanda hüquqi şəxsin fəaliyyəti
Azərbaycan qanunvericiliyində hüquqi şəxslərin həyatı və fəaliyyəti Mülki Məcəllə ilə tənzimlənir. Hüquqi şəxslər dövlət qeydiyyatına alındıqdan sonra yaranmış sayılır. Onların “bioqrafiyası” isə hüquqi sənədlərlə – nizamnamə, təsis müqaviləsi və dövlət reyestrinə daxil olunma ilə başlayır.
Hüquqi şəxsin bioqrafiyası və karyerası
Əgər hüquqi şəxsi insan kimi təsəvvür etsək, onun bioqrafiyası qeydiyyat günü başlayır, təhsili – təsisçilərin verdiyi nizamnamə ilə formalaşır, karyerası isə gördüyü fəaliyyətlə ölçülür.
Hüquqi şəxslərin təsnifatı
- Dövlət hüquqi şəxsləri – nazirliklər, dövlət müəssisələri, dövlət şirkətləri.
- Özəl hüquqi şəxslər – MMC-lər, ASC-lər, qeyri-kommersiya təşkilatları, fondlar.
- Qeyri-hökumət təşkilatları və ictimai birliklər – sosial təsir gücünə malik qurumlar.
Hər bir hüquqi şəxs öz “karyerasında” fərqli məqsəd güdür: bəziləri kommersiya maraqları ilə, bəziləri isə ictimai xeyir üçün yaradılır.
Hüquqi şəxsin fəaliyyəti və nailiyyətləri
İqtisadi həyatda rolu
Hüquqi şəxslər iqtisadiyyatın “mühərriki”dir. Banklar, şirkətlər, zavodlar, universitetlər – hamısı hüquqi şəxs statusuna malikdir. Onların fəaliyyəti nəticəsində:
- İş yerləri yaradılır.
- Vergilər ödənilir.
- Sosial layihələr həyata keçirilir.
Sosial və mədəni həyatda təsiri
Hüquqi şəxslər yalnız iqtisadi sahədə deyil, mədəniyyət, təhsil və elm sahəsində də mühüm nailiyyətlər əldə edir. Universitetlər, teatrlar, fondlar, ictimai birliklər – hamısı hüquqi şəxs statusu ilə fəaliyyət göstərərək cəmiyyətin inkişafına böyük təsir göstərir.
Hüquqi şəxslərin yaradıcılığı və layihələri
Hər bir hüquqi şəxsin “yaradıcılığı” onun həyata keçirdiyi layihələrdir.
- Bir universitet – elm və təhsil sahəsində yeni ixtiralar yaradır.
- Bir şirkət – texnologiya bazarında innovasiyalar tətbiq edir.
- Bir qeyri-hökumət təşkilatı – sosial problemlərin həllinə yönəlmiş layihələr həyata keçirir.
Bu mənada hüquqi şəxslərin “yaradıcılığı” bəşəriyyətin ümumi tərəqqisinə xidmət edir.
Hüquqi şəxslərin təsiri və əhəmiyyəti
Hüquqi şəxs olmadan müasir cəmiyyət mümkün deyil
Əgər hüquqi şəxs anlayışı mövcud olmasaydı, müasir iqtisadiyyat və hüquqi sistem işləməzdi. Çünki hər bir şirkət və təşkilat yalnız hüquqi şəxs statusu sayəsində məsuliyyət daşıya, müqavilələr bağlaya və fəaliyyət göstərə bilir.
Hüquqi şəxslərin cəmiyyətə təsiri
- İqtisadi təsir: İş yerləri, vergi ödəmələri, ixracat və investisiyalar.
- Sosial təsir: Sosial proqramlar, humanitar fəaliyyətlər.
- Mədəni təsir: Təhsil, incəsənət və mədəni layihələrin dəstəklənməsi.
Ən mühüm layihələrin təhlili
1. Dövlət hüquqi şəxslərinin rolu
Məsələn, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) – hüquqi şəxs olaraq ölkənin iqtisadi inkişafında aparıcı rola malikdir. Onun fəaliyyəti həm daxili bazarı təmin edir, həm də beynəlxalq enerji siyasətində Azərbaycanın mövqeyini gücləndirir.
2. Özəl şirkətlərin əhəmiyyəti
Özəl hüquqi şəxslər – mobil operatorlar, banklar, istehsal müəssisələri – insanların gündəlik həyatına birbaşa təsir edir. Onların uğurlu layihələri həm daxili bazarı, həm də ixrac imkanlarını genişləndirir.
3. Qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri
QHT-lər və fondlar – sosial yardımlar, təhsil proqramları və mədəni tədbirlər vasitəsilə cəmiyyətin inkişafına töhfə verir. Bu da hüquqi şəxsin yalnız iqtisadi deyil, mənəvi dəyərə malik olduğunu sübut edir.
Hüquqi şəxsin hüquqları və vəzifələri
Hüquqi şəxs kimdir sualını daha dərindən anlamaq üçün onun hüquq və öhdəliklərinə baxaq:
- Hüquqları: müqavilə bağlamaq, əmlaka sahib olmaq, əməkdaşları işə götürmək, investisiya etmək.
- Vəzifələri: qanunlara riayət etmək, vergiləri ödəmək, işçilərin hüquqlarını qorumaq, dövlət orqanlarına hesabat vermək.
Bu vəzifələr göstərir ki, hüquqi şəxs cəmiyyətdə yalnız hüquqlara deyil, həm də sosial məsuliyyətə malikdir.
Hüquqi şəxsin hüquqi ömrü
Bir insan kimi hüquqi şəxsin də ömrü var:
- Doğuluşu – dövlət qeydiyyatına alınması.
- Yetkinliyi – aktiv fəaliyyət dövrü.
- Ömrünün sonu – ləğv və ya iflas prosesi.
Bu “həyat dövrü” hüquqi şəxsin bioqrafiyasını tamamlasa da, onun cəmiyyətə qoyduğu təsir uzun illər davam edə bilər.
Hüquqi şəxsin gələcəyi və inkişaf perspektivləri
Texnologiyanın sürətli inkişafı ilə hüquqi şəxslərin fəaliyyəti də dəyişir. Rəqəmsal banklar, onlayn şirkətlər, süni intellektlə idarə olunan müəssisələr artıq hüquqi şəxs statusunda fəaliyyət göstərir. Bu isə gələcəkdə hüquqi şəxslərin “karyerasını” daha da dinamik edəcək.
