Şumerlər kimdir – Dünyanın ilk sivilizasiyasının yaranışı, həyatı, fəaliyyəti və mədəni irsi
“Şumerlər kimdir?” sualı tarix və arxeologiya sahəsində ən maraqlı və çox araşdırılan mövzulardan biridir. Şumerlər eramızdan əvvəl IV–III minilliklərdə Mesopotamiya (indiki İraq ərazisi) ərazisində yaşamış, bəşər tarixinin ilk şəhər mədəniyyətini və yazılı sivilizasiyasını yaratmış xalq hesab olunur. Onlar ilk yazı sistemini (mixi yazı) icad etmiş, ilk qanunlar, ədəbiyyat nümunələri və elmi biliklər formalaşdırmışlar.
Şumerlərin həyatı, fəaliyyəti və yaradıcılığı yalnız qədim dövr üçün deyil, həm də müasir insan sivilizasiyasının formalaşması üçün əsaslı təsirə malik olmuşdur. Onların kəşfləri və nailiyyətləri bugünkü dövlətçilik, ədəbiyyat, elm və din anlayışlarının təməllərini qoymuşdur.
Şumerlər kimdir
Şumerlərin yaranması və erkən həyatı
Coğrafi məkan və yaşayış bölgəsi
Şumerlər qədim Mesopotamiya torpaqlarında – Fərat və Dəclə çayları arasında yerləşən “İkiçayarası” ərazidə məskunlaşmışdılar. Bu torpaq sonradan “Şumer və Akkad ölkəsi” kimi tanınmağa başladı. Sulu torpaqlar, münbit sahələr və çayların gətirdiyi palçıq sayəsində əkinçilik üçün ideal şərait yaranmışdı. Bu, onların oturaq həyata keçidini və şəhər dövlətlərinin (Ur, Uruk, Lagaş, Kiş, Eridu və s.) qurulmasını təmin etdi.
Etnik mənşə və bioqrafik kimlik məsələsi
Şumerlərin mənşəyi hələ də mübahisəlidir. Tarixçilər onların Semit xalqları ilə eyni kökdən olmadığını, bəlkə də Zaqros dağlarından və ya Cənub-Şərqi Asiyadan gəlmiş ola biləcəklərini ehtimal edir. Şumer dilinin digər dillərlə qohumluğu tapılmayıb – bu dil izolyat (yəni heç bir dil ailəsinə aid olmayan) hesab olunur. Bu da onların mədəniyyətini daha unikal və müstəqil göstərir.
Həyat tərzi və sosial quruluş
Şumerlərin həyatı kənd təsərrüfatı, suvarma sistemi və ticarət üzərində qurulmuşdu. Onlar suvarma kanalları, torpaq bəndləri və anbarlar tikərək məhsuldarlığı artırmışdılar. Cəmiyyət şəhər-dövlətlər formasında təşkil olunmuşdu, hər şəhərin öz hakimi (ensi və ya luqal), məbədi və xüsusi tanrısı vardı. Bu, dünyada ilk idarəetmə və dini sistem nümunəsi idi.
Şumerlərin fəaliyyəti və karyerası: sivilizasiyanın qurucuları
Dövlətçilik və idarəetmə
Şumerlər dünyanın ilk şəhər dövlətlərini yaratmaqla idarəçilik tarixinə böyük töhfə vermişlər. Kiş, Uruk, Lagaş və Ur kimi şəhərlər öz müstəqil dövlətlərinə çevrilmişdi. Hər şəhərdə padşah (luqal) həm siyasi, həm də dini rəhbər sayılırdı. Bu sistem sonrakı minilliklərdə Misir, Babil və Assuriya kimi imperiyalarda təkrarlanmışdır.
Qanunvericilik və ədalət sistemi
Şumerlər ilk qanun məcəllələrini yazıya almışdılar. “Ur-Nammu qanunları” tarixdə məlum olan ən qədim hüquq sənədlərindəndir. Bu qanunlarda ədalət, cəza, mülkiyyət, ailə münasibətləri kimi sahələr tənzimlənirdi. Bu sistem bəşəriyyətin qanun və ədalət ideyasının əsasını qoymuşdur.
Şumerlərin yaradıcılığı və elmi nailiyyətləri
Mixi yazı – insanlığın ilk yazı sistemi
Şumerlərin ən böyük yaradıcılıq nailiyyəti mixi yazının (cuneiform) ixtirasıdır. Əvvəlcə bu yazı sadə təsvirlər (piktoqramlar) şəklində idi, lakin zamanla səsləri və sözləri ifadə edən simvollara çevrildi. Gil lövhələr üzərinə yazılan bu sistem sonradan Akkad, Babil və Assuriya tərəfindən də mənimsənildi.
Bu ixtira sayəsində Şumerlər ilk yazılı ədəbiyyatı, qanunları, məktubları, müqavilələri və elmi mətnləri yaratdılar. Yazının icadı insanlığın tarixi dövrə keçid nöqtəsi kimi qəbul edilir.
Ədəbiyyat və dini mətnlər
Şumer ədəbiyyatının ən məşhur nümunəsi “Gilqamış dastanı”dır. Bu əsər dünyanın ilk qəhrəmanlıq və fəlsəfi dastanı hesab olunur. Dastanda ölümsüzlük axtarışı, insanın taleyi və həyatın mənası kimi mövzular işlənir. Gilqamış obrazı həm tarixi şəxsiyyət, həm də mifoloji simvol kimi dəyərləndirilir.
Bundan başqa, “Yaradılış nəğməsi”, “Enki və Ninhursaq”, “İnanna və Dumuzi” kimi dini mətnlər Şumerlərin kosmos, həyat və ilahi güc barədə dərin düşüncələrə malik olduqlarını sübut edir.
Elm və texnologiya
Şumerlər riyaziyyat, astronomiya və mühəndislik sahəsində də qabaqcıl idilər. Onlar 60-lıq say sistemini ixtira etmişdilər – bu sistem günümüzdə vaxt ölçməsində (1 dəqiqə = 60 saniyə) hələ də istifadə olunur.
Astronomiya sahəsində Şumerlər ulduz xəritələri, ay təqvimi və günəş müşahidələri aparmış, ilin uzunluğunu və fəsillərin dəyişməsini dəqiq müəyyən etmişdilər.
Memarlıq və şəhərsalma
Şumerlər ilk monumental tikililəri – zikkuratları inşa etmişdilər. Zikkuratlar həm məbəd, həm də rəsədxana funksiyasını daşıyırdı. Ur şəhərindəki “Ur Zikkuratı” bu memarlığın ən məşhur nümunəsidir. Onlar gil kərpic texnologiyasını təkmilləşdirərək davamlı memarlıq mədəniyyəti yaratmışdılar.
Şumerlərin dini dünyagörüşü və təsiri
Tanrılar sistemi və kosmoqoniya
Şumer dini çoxallahlı idi. Onlar An (səma tanrısı), Enlil (külək və hakimiyyət tanrısı), Enki (müdriklik və su tanrısı), İnanna (sevgi və döyüş tanrısı) kimi tanrılara inanırdılar. Hər şəhərin öz himayə tanrısı olurdu – məsələn, Uruk şəhərinin İnanna, Eridunun Enki ilə əlaqələndirilməsi kimi.
Şumerlərin yaradılış hekayələri sonradan yəhudi, xristian və islam mifologiyalarına da təsir göstərmişdir. Məsələn, Nuh tufanı motivi “Ziusudra əfsanəsi” ilə bağlıdır və bu əfsanə Bibliyadakı “Tufan hekayəsi”nin ilkin mənbəyi hesab olunur.
Din və dövlət münasibətləri
Şumer cəmiyyətində din və dövlət ayrılmaz idi. Məbədlər həm iqtisadi, həm də siyasi mərkəz funksiyasını daşıyırdı. Kahinlər həm dini ayinləri, həm də ticarət və idarəetməni həyata keçirirdilər. Bu sistem sonralar Babil və Misir teokratiyalarına model olmuşdur.
Şumerlərin təsiri və mədəni irsi
Dünya mədəniyyətinə təsiri
Şumerlərin sivilizasiya anlayışı, idarəetmə formaları, yazı və elm sistemi, əxlaq normaları sonrakı bütün Yaxın Şərq və Aralıq dənizi xalqlarına təsir etmişdir. Akkadlar, Babil, Assuriya və Hettilər Şumer mədəniyyətini mənimsəyərək inkişaf etdirmişlər.
Əslində, “Sivilizasiya” termini ilk dəfə Şumer mədəniyyətinə aid edilə bilər. Onların yaratdığı sistemlər olmasaydı, nə Misir piramidaları, nə də Yunan fəlsəfəsi bu qədər erkən formalaşa bilməzdi.
Dil və yazının təsiri
Şumer dili eramızdan əvvəl II minilliyin sonlarında danışıqdan çıxdı, lakin elmi və dini dil kimi Babil və Assuriya dövrlərində min illər boyu yaşadı. Mixi yazı forması isə eramızın birinci əsrinə qədər istifadə olundu.
Bu, Şumerlərin mədəni və elmi təsirinin uzunömürlülüyünü sübut edir. Onların yaratdığı bilik sistemi Qədim Yaxın Şərqdə ümumi intellektual irsin təməl daşı olmuşdur.
Şumerlərin sosial nailiyyətləri və iqtisadi fəaliyyəti
Ticarət və iqtisadi əlaqələr
Şumerlər Mesopotamiyanın sərvətlərini digər bölgələrlə mübadilə edirdilər. Onlar mis, qızıl, daş, ağac və lapis lazuli kimi materialları xaricdən alır, əvəzində taxıl, yun, gil qablar və əl işləri satırdılar.
Ticarət əlaqələri İran, Anadolu, Hindistan və Körfəz ölkələrinə qədər uzanırdı. Bu, onların ilk beynəlxalq ticarət şəbəkəsini yaratdıqlarını göstərir.
Əmək bölgüsü və sosial siniflər
Şumer cəmiyyətində kral, kahin, tacir, əsgər, sənətkar və kəndlilər kimi təbəqələr vardı. Bu sinfi quruluş sonrakı bütün qədim dövlətlərin modelinə çevrildi. Hər sinif öz funksiyasına görə ictimai nizamın qorunmasında rol oynayırdı.
Şumerlərin süqutu və mirası
Siyasi zəifləmə
E.ə. III minilliyin sonlarında Şumer şəhər dövlətləri bir-biri ilə uzunmüddətli müharibələr aparmağa başladılar. Bu, iqtisadi zəifləmə və müdafiə qabiliyyətinin itirilməsinə gətirib çıxardı. Nəticədə Akkad hökmdarı Sargon Şumer torpaqlarını birləşdirərək ilk imperiyanı qurdu.
Mədəniyyətin davamı
Şumerlər siyasi cəhətdən yox olsalar da, mədəniyyətləri Akkad, Babil və Assuriya dövlətlərində yaşamağa davam etdi. Onların dil, din, hüquq və elm sistemləri sonrakı minilliklərdə də əsas rol oynadı.
Şumerlərin dünya tarixində rolu və təsiri
İlk sivilizasiyanın əsas xüsusiyyətləri
- Şəhərlərin yaranması: Ur, Uruk, Lagaş, Kiş və Eridu kimi şəhərlər müasir şəhərsalmanın başlanğıcı oldu.
- İdarəetmə sistemi: Şumerlər dövlət aparatını formalaşdırdılar.
- Yazı və qanun: Mixi yazı və Ur-Nammu qanunları mədəni yaddaşın təməlini qoydu.
- Elm və riyaziyyat: 60-lıq sistem, astronomiya və mühəndislik elmin başlanğıcı oldu.
- Dini düşüncə: Onların mifləri və tanrılar sistemi dünyanın dini fikirlərinə yön verdi.
Qərb və Şərq mədəniyyətlərinə təsiri
Yunanlar, yəhudilər, misirlilər və hətta hind mədəniyyəti Şumerlərin ideyalarından dolayısı ilə təsirlənmişdir. “Yaradılış”, “Tufan”, “İlahi ədalət” kimi mövzuların kökləri məhz Şumer mifologiyasında gizlidir.
Şumerlərin yaradıcılığı və bədii irsi
Musiqi və incəsənət
Arxeoloji qazıntılarda tapılan lira və arfa kimi musiqi alətləri, gil heykəlciklər və rəngli mozaikalar Şumerlərin estetik zövqünün yüksək olduğunu göstərir. Onlar musiqini dini ayinlərin vacib hissəsi hesab edirdilər.
Ədəbiyyat və poeziya
Şumer yazıçıları şeir və nəğmə formalarını inkişaf etdirmiş, tanrılara və hökmdarlara həsr olunmuş hymn (ilahi mahnılar) yazmışdılar. Bu əsərlər bəşər ədəbiyyatının ilk poetik nümunələri sayılır.
Şumerlərin tədqiqi və müasir dövrdə əhəmiyyəti
Arxeoloji kəşflər
XIX əsrdə Mesopotamiyada aparılan qazıntılar nəticəsində Ur, Uruk, Lagaş kimi şəhərlərin qalıqları, gil lövhələr, zikkuratlar və qədim mətnlər aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar Şumer sivilizasiyasının real mövcudluğunu sübut etdi.
Müasir elmdə Şumerlərin tədqiqi
Bu gün dünyanın bir çox universitetlərində Şumerologiya adlı ayrıca elmi sahə mövcuddur. Tədqiqatçılar mixi yazıları oxuyur, dil və mədəniyyəti bərpa edirlər. Hər yeni tapıntı insan tarixinin başlanğıcını daha aydın göstərir.
