Xomeyni kimdir? Həyatı, fəaliyyəti və tarixi təsiri
Ayətullah Ruhullah Musəvi Xomeyni XX əsrin ikinci yarısında Yaxın Şərq tarixində böyük iz qoymuş dini-siyasi liderlərdən biridir. Onun adı, ilk növbədə, 1979-cu il İran İslam İnqilabı ilə bağlıdır. Bu inqilab nəticəsində Pəhləvi monarxiyası devrildi və İranda İslam Respublikası quruldu. Bəs Xomeyni kimdir, hansı həyatı yaşamış, hansı fəaliyyəti ilə tarixdə qalmışdır? Onun bioqrafiyası, karyerası, nailiyyətləri və təsiri yalnız İran üçün deyil, bütün dünya siyasəti üçün əhəmiyyətli olmuşdur.
Bu məqalədə biz Xomeyninin uşaqlıq illərindən başlayaraq onun dini təhsilini, siyasi mübarizəsini, sürgün dövrünü, inqilab rəhbərliyini və sonrakı fəaliyyətini geniş şəkildə araşdıracağıq.
Xomeyni kimdir
Uşaqlıq və erkən həyatı
Ailəsi və doğumu
Ruhullah Musəvi Xomeyni 1902-ci il 24 sentyabrda İranın İsfahan yaxınlığındakı Xomeyn şəhərində anadan olmuşdur. Atası Ayətullah Mustafa Musəvi nüfuzlu din xadimi idi. O, ailə kökləri və dini mənsubiyyətinə görə şiə ruhanilərinin nəsil şəcərəsindən gəlirdi. Bu, gələcəkdə onun karyerası və dini nüfuz qazanmasında mühüm rol oynadı.
Atası Xomeyni hələ uşaqlıqda ikən qətlə yetirildi və o, anasının və dayısının himayəsində böyüdü. Bu faciəvi hadisə onun erkən yaşlarından ədalət və mübarizə hisslərini gücləndirdi.
Təhsil və dini formalaşma
Xomeyni uşaqlıq illərindən dini təhsil alırdı. Əvvəlcə yerli məktəbdə Quran, ərəb dili və dini elmlər öyrəndi. Daha sonra Ərak və Qum şəhərlərində ali dini təhsil alaraq İslam hüququ, fəlsəfə, ilahiyyat və irfan sahələrində dərin biliklərə yiyələndi.
Onun müəllimləri arasında məşhur alimlər vardı və bu, onun yaradıcılığına – dini-fəlsəfi əsərlərinə böyük təsir göstərdi.
Xomeyninin dini fəaliyyəti və müəllimlik karyerası
Qum dini məktəblərində fəaliyyəti
1920–1930-cu illərdə Xomeyni Qum şəhərində tanınmış alimlərdən dərs aldı və tezliklə özü də dərs deməyə başladı. O, xüsusilə fəlsəfə və irfan mövzularında mühazirələri ilə seçilirdi. Onun tələbələri arasında sonradan İran İslam Respublikasının siyasi rəhbərliyində mühüm rol oynayan şəxslər yetişdi.
Dini əsərləri və yaradıcılığı
Xomeyni yalnız siyasətçi deyil, həm də fəlsəfi və fiqhi əsərlərin müəllifidir. Onun yaradıcılığı bir neçə istiqamətdə idi:
- İslam hüququ və fiqh mövzusunda kitablar
- Fəlsəfi əsərlər, xüsusilə İslam mistisizmi (irfan) haqqında yazılar
- Siyasi traktatlar, ən məşhuru “Vilayəti-fəqih” əsəri
“Vilayəti-fəqih” kitabı onun siyasi baxışlarının əsasını təşkil edirdi və İslam dövlətinin dini rəhbər tərəfindən idarə olunması konsepsiyasını ortaya qoyurdu.
Siyasi mübarizənin başlanğıcı
Pəhləvi rejiminə qarşı çıxışlar
Xomeyninin siyasi fəaliyyəti 1940–1950-ci illərdə formalaşmağa başladı. O, İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvinin qərbləşmə siyasətinə və dinin ictimai həyatdan uzaqlaşdırılmasına qarşı sərt mövqedə idi.
1963-cü ildə o, açıq şəkildə şahın islahatlarını tənqid etdi və nəticədə həbs olundu. Bu hadisə onun geniş xalq dəstəyini qazanmasına gətirib çıxardı.
Sürgün illəri
1964-cü ildə Xomeyni İrandan sürgün edildi. O, əvvəlcə Türkiyədə, daha sonra İraqda (Nəcəf şəhərində) yaşadı. Nəcəfdə o, həm dini dərslər keçir, həm də siyasi çıxışlar edirdi. Onun kasetlərdə yazılmış çıxışları gizli yollarla İrana gətirilir və geniş yayılırdı.
1978-ci ildə İraq hökuməti təzyiq nəticəsində Xomeynini ölkədən çıxartdı. O, Fransanın Paris yaxınlığındakı Neauphle-le-Château kəndində məskunlaşdı. Buradan o, beynəlxalq mətbuat vasitəsilə çıxış edərək İran xalqına mesajlar göndərirdi.
1979-cu il İran İslam İnqilabı
İnqilabın gedişi
Xomeyninin uzun illər sürən mübarizəsi 1979-cu ildə nəticə verdi. İranda milyonlarla insan küçələrə çıxaraq şah rejiminə qarşı etiraz etdi. Şah yanvar ayında ölkəni tərk etdi.
1 fevral 1979-cu ildə Xomeyni sürgündən İrana qayıtdı. Onun qarşılanması müasir tarixdə ən böyük kütləvi hadisələrdən biri hesab olunur.
İslam Respublikasının qurulması
Xomeyni qayıtdıqdan sonra müvəqqəti hökumət yaradıldı. Aprel ayında keçirilən referendumda İran xalqı İslam Respublikasının qurulmasına səs verdi. Beləliklə, Xomeyni ölkənin ali rəhbəri elan olundu.
Xomeyninin ali rəhbərlik fəaliyyəti
Dövlət idarəçiliyi
Xomeyninin ali rəhbərliyi dövründə İran İslam Respublikası yeni Konstitusiya qəbul etdi. “Vilayəti-fəqih” konsepsiyası dövlət idarəçiliyinin əsası oldu.
O, həm siyasi, həm də dini rəhbər idi. Parlament, hökumət və məhkəmələr onun göstərişlərinə uyğun fəaliyyət göstərirdi.
İran–ABŞ münasibətləri
Onun rəhbərliyi dövründə ən mühüm hadisələrdən biri ABŞ səfirliyinin girov böhranı idi. 1979-cu ilin noyabrında tələbələr ABŞ səfirliyini zəbt edərək 52 diplomatı 444 gün girov saxladılar. Bu, ABŞ–İran münasibətlərini kökündən dəyişdirdi və iki ölkə arasında düşmənçiliyin əsasını qoydu.
İran–İraq müharibəsi
1980-ci ildə Səddam Hüseynin rəhbərliyində İraq İrana hücum etdi. Müharibə 8 il davam etdi və milyonlarla insan həyatını itirdi. Xomeyni bu müharibəni “müqəddəs müdafiə” adlandıraraq xalqı birliyə çağırdı.
Xomeyninin nailiyyətləri və təsiri
Nailiyyətləri
- Monarxiyanın devrilməsi və İslam Respublikasının qurulması
- İslam siyasi fəlsəfəsini praktikaya tətbiq etməsi
- Yeni konstitusiyanın yaradılması
- Qərbin təsirindən asılı olmayan siyasi modelin formalaşdırılması
Təsiri
Xomeyninin təsiri yalnız İranla məhdudlaşmadı. Onun ideyaları bütün İslam dünyasında rezonans doğurdu. Şiə icmaları arasında “İslamçı hərəkatlar” gücləndi, bir çox ölkədə siyasi islamın inkişafına təkan verildi.
Onun adı həm tərəfdarları, həm də tənqidçiləri üçün simvola çevrildi: tərəfdarları onu ədalət və mübarizə simvolu, tənqidçiləri isə avtoritar rejim qurucusu kimi qiymətləndirirdi.
Xomeyninin şəxsi həyatı və xarakteri
Xomeyni təvazökar həyat tərzi sürməsi ilə tanınırdı. Sürgün illərində sadə evlərdə yaşamış, yüksək maddi imkanlardan uzaq olmuşdur.
O, ailəsinə bağlı idi, lakin şəxsi həyatını çox az paylaşırdı. Onun əsas məqsədi İslam prinsiplərinə uyğun cəmiyyət qurmaq idi.
Əsərləri və yaradıcılığı
Xomeyni çoxsaylı əsərlərin müəllifidir. Ən mühüm kitabları:
- “Vilayəti-fəqih” – siyasi İslamın əsas konsepsiyası
- “Təhrirul-Vəsilə” – fiqh əsəri
- “Cihad Əkbər” – mənəvi mübarizə haqqında əsər
- Fəlsəfi şərhlər – İslam mistisizmi və irfan mövzularında yazılar
Bu əsərlər həm dini, həm də siyasi baxımdan böyük təsir göstərmişdir.
Son illəri və vəfatı
1989-cu ildə Xomeyni xəstələndi. O, iyunun 3-də 86 yaşında vəfat etdi. Onun dəfn mərasimi tarixdəki ən böyük kütləvi mərasimlərdən biri oldu – milyonlarla insan vida etmək üçün Tehranın küçələrinə toplaşdı.
Xomeyninin irsi və bu günə təsiri
İran daxilində
Xomeyninin yaratdığı siyasi sistem bu gün də İranda davam edir. İslam Respublikasının ali rəhbər institutu onun ideyalarının nəticəsidir.
Qlobal miqyasda
Xomeyninin irsi Yaxın Şərqdə siyasi proseslərə güclü təsir edib. Onun ideyaları Hizbullah, Həmas və digər hərəkatlara ideoloji dəstək vermişdir.
Mədəni və dini təsir
Xomeyni həm də şiə məzhəbinin müasir dünyada rolunu gücləndirdi. O, dini liderin siyasi hakimiyyətlə birləşə biləcəyini göstərdi.
